Czym jest potrącenie?
Gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelnością drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej.
Pomimo literalnego brzmienia przepisu, w praktyce orzeczniczej uznaje się, że wymagalna musi być tylko wierzytelność, która przysługuje osobie, która przedstawia wierzytelność do potrącenia. Jeżeli wierzytelność potrącającego jest niewymagalna, wówczas oświadczenie o potrąceniu nie wywoła oczekiwanych skutków prawnych. Warto na to zwrócić szczególną uwagę przedstawiając do potrącenia wierzytelności np. z tytułu kar umownych czy z tytułu wyrządzenia szkody – aby tego typu wierzytelności stały się wymagalne, konieczne jest wcześniejsze wezwanie dłużnika do zapłaty.
Czym jest zarzut potrącenia?
Zarzut potrącenia to czynność procesowa, która dokonywana jest w toku postępowania cywilnego. Zgłaszając zarzut potrącenia, pozwany żąda oddalenia powództwa w zakresie zgłoszonego zarzutu potrącenia z uwagi na umorzenie wierzytelności powoda w wyniku potrącenia jej z wierzytelnością, która przysługiwała pozwanemu.
Co może być podstawą zarzutu potrącenia?
Podstawą zarzutu potrącenia może być tylko wierzytelność pozwanego z tego samego (a nie z takiego samego!) stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona przez powoda, chyba że wierzytelność pozwanego jest niesporna lub uprawdopodobniona dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego.
W praktyce oznacza to, że jeżeli wierzytelność nie jest niesporna, ani nie jest uprawdopodobniona dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego, wówczas pozwany będzie mógł potrącić wyłącznie wierzytelność pochodzącą z tej samej umowy (np. jeżeli powód dochodzi w pozwie wynagrodzenia z tytułu umowy o dzieło z dnia 1 stycznia 2020 roku, to tylko wierzytelności pozwanego oparte o tę konkretną umowę będą mogły stanowić podstawę zarzutu potrącenia. Jeżeli pozwany chciałby w takim postępowaniu dokonać potrącenia wierzytelności z tytułu innej umowy o dzieło, np. z dnia 1 czerwca 2020 roku, wówczas zarzut potrącenia w tym postępowaniu byłby bezskuteczny).
Do kiedy można podnieść zarzut potrącenia?
Pozwany może podnieść zarzut potrącenia nie później niż przy wdaniu się w spór co do istoty sprawy. W praktyce oznacza to, że pozwany powinien to zrobić w swoim pierwszym piśmie procesowym, gdyż wdanie się w spór co do istoty sprawy zwykle następuje poprzez wniesienie odpowiedzi na pozew z wnioskiem o oddalenie powództwa.
W przypadku wierzytelności, które stały się wymagalne już po wdaniu się w spór co do istoty sprawy, zarzut potrącenia może zostać zgłoszony w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym wierzytelność pozwanego stała się wymagalna. Potencjalnie może prowadzić to do zgłoszenia zarzutu potrącenia nawet w postępowaniu apelacyjnym (należy pamiętać aby zrobić to wraz z nowymi wnioskami dowodowymi).
W jaki sposób zgłosić zarzut potrącenia?
Zarzut potrącenia może zostać podniesiony tylko w piśmie procesowym. W praktyce wyłącza to możliwość zgłoszenia zarzutu potrącenia ustnie do protokołu. Do tego pisma stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące pozwu, z wyjątkiem przepisów dotyczących opłat. Oznacza to, że pozwany powinien między innymi wskazać datę wymagalności swojej wierzytelności oraz poinformować sąd o tym, czy podejmował próby polubownego rozwiązania sporu z powodem w zakresie wierzytelności przedstawionej do potrącenia.
Poza oświadczeniem o potrąceniu pozwany powinien zindywidualizować swoją wierzytelność, skonkretyzować jej zakres przedstawiony do potrącenia z wierzytelnością powoda, wskazać przesłanki jej powstania, wymagalności i wysokości oraz dowody w celu ich wykazania. Jeżeli pozwany przedstawia do potrącenia więcej niż jedną wierzytelność, powinien ponadto określić kolejność ich potrącania.
Co w przypadku wadliwie zgłoszonego zarzutu potrącenia?
Jeżeli zarzut potrącenia nie będzie spełniać wymogów formalnych (co w praktyce zdarza się dość często, z uwagi na to, że pozwany zapomina o tym, że zarzut potrącenia powinien spełniać wymogi dotyczące pozwu), sąd wezwie pozwanego do ich uzupełnienia. Wówczas pozwany będzie mieć tydzień na poprawienie pisma.
Inny skutek nastąpi wówczas, gdy pozwany reprezentowany jest przez profesjonalnego pełnomocnika (np. adwokata lub radcę prawnego). W takiej sytuacji sąd powinien zwrócić pismo stronie w zakresie zarzutu potrącenia bez wezwania do jego poprawienia lub uzupełnienia, jednocześnie wskazując braki, które stanowią podstawę zwrotu. Strona będzie mogła w terminie tygodnia od doręczenia zarządzenia o zwrocie pisma wnieść je ponownie. W praktyce oznacza to, że pozwany powinien w odpowiedzi na zażalenie ponownie zgłosić zarzut potrącenia wraz ze wszelkimi wymogami formalnymi, a nie tylko uzupełnić uprzednio brakujące elementy. Jeżeli tego nie zrobi, zarzut potrącenia nie będzie rozpoznawany w postępowaniu.
Zarzut potrącenia a zarzut wygaśnięcia zobowiązania w wyniku złożonego oświadczenia o potrąceniu
Procesowy zarzut potrącenia nie jest tożsamy z materialnoprawnym oświadczeniem o potrąceniu. Dlatego od zarzutu potrącenia należy odróżnić zarzut wygaśnięcia zobowiązania wskutek złożenia oświadczenia o potrąceniu. W literaturze pojawiły się wątpliwości w zakresie tego, czy ograniczenia dotyczące zarzutu potrącenia dotyczą również zarzutu wygaśnięcia zobowiązania w wyniku złożenia poza procesem materialnoprawnego oświadczenia o potrąceniu.
Zasadniczo jednolicie przyjmuje się, że gdy materialnoprawne oświadczenie o potrąceniu zostanie złożone powodowi przez pozwanego przed doręczeniem pozwanemu odpisu pozwu i nakazu zapłaty, wówczas oświadczenie o potrąceniu może obejmować inną wierzytelność niż wierzytelność z tego samego stosunku prawnego. Wówczas ograniczenia z kodeksu postępowania cywilnego nie będą mieć zastosowania.
Należy zaakceptować proponowaną wykładnię przepisów, której konkluzją jest to, że w przypadku gdy materialnoprawne oświadczenie o potrąceniu składane jest już po doręczeniu pozwanemu odpisu pozwu, wówczas do takiego oświadczenia znajdują zastosowanie ograniczenia, które stosowane są przy zarzucie potrącenia. Inaczej pozwany mógłby z łatwością obejść ograniczenia wynikające z nowych regulacji dotyczących zarzutu potrącenia.
W obecnych realiach, prawidłowe zgłoszenie zarzutu potrącenia jest skomplikowanym zabiegiem procesowym. Nie można również zapominać, że skutkiem zgłoszenia zarzutu potrącenia może być jednoczesne uznanie wierzytelności powoda. To w konsekwencji może prowadzić do nieoczekiwanych negatywnych skutków dla pozwanego, który zgłosi zarzut potrącenia w sposób nieumiejętny.
Daniel Trędkiewicz
Aplikant radcowski
da****************@fo******.pl
