Właściciel budynku chcący wprowadzić w nim różnorakiego rodzaju zmiany powinien zdawać sobie sprawę, iż w znaczącej liczbie przypadków budynek, którego jest właścicielem będzie stanowił egzemplarz utworu w rozumieniu prawa autorskiego. W niniejszym artykule zaznaczonych zostanie kilka najistotniejszych kwestii, o których należy pamiętać przy wprowadzaniu zmian do budynku, aby uniknąć ewentualnych sporów z twórcą utworu architektonicznego. Zgodnie z regulacjami zawartymi w prawie autorskim prawo do integralności utworu (a więc prawo do zachowania utworu w jego nienaruszonym kształcie, tj. nienaruszanie zarówno jego treści, jak i formy) jest jednym z elementów autorskiego prawa osobistego twórcy. Z ujęcia takiego bezpośrednio wynika norma zakazująca wprowadzania przez osoby trzecie takich zmian w utworze, na które twórca nie wyraził uprzednio zgody. Taka konstrukcja praw autorskich w przypadku utworów architektonicznych rodzi ryzyko zaistnienia w przyszłości sporów pomiędzy właścicielem budynku a twórca utworu, którego dany konkretny budynek jest egzemplarzem. W celu uniknięcia potencjalnych konfliktów w przyszłości poniżej przedstawione zostało zestawienie najważniejszych informacji i zasad, którymi właściciel budynku powinien się kierować wprowadzając określone zmiany w utworze.

W miarę możliwości należy zabezpieczyć się przed ewentualnymi konfliktami w drodze umownego porozumienia między twórcą a właścicielem budynku. Jest to jednak rozwiązanie, które można wykorzystać przede wszystkim w przypadku powstawania nowych nieruchomości (np. w przypadku udzielania licencji na korzystanie z projektu architektonicznego). Nie mniej jednak jest to sposób warty podkreślenia. Przepisy prawno-autorskie wyraźnie wskazują, iż zmiany dokonywane za zgoda twórcy co do zasady nie budzą wątpliwości prawnych, a wprowadzanie takich zmian przez właściciela budynku nie może zostać uznane za zachowanie niezgodne z przepisami prawa autorskiego. Możliwe jest udzielenie zgody na przyszłość przez twórcę, ale jedynie na znanych i określonych polach eksploatacji utworu. Wszelkiego rodzaju „blankietowe” zgody na wprowadzanie zmian w utworze nie mogą być uznane za skuteczne, ponieważ autorskie prawa osobiste nie podlegają zbyciu. Zważając na powyższe przy jednoczesnej pełnej akceptacji zasady niezbywalności autorskich praw osobistych należy stwierdzić, iż w pełni legalne jest zobowiązanie umowne, w którym twórca oddaje wykonywanie części swoich autorskich praw osobistych konkretnym podmiotom. Nie jest to w istocie dysponowanie prawem do integralności utworu, a rezygnacją twórcy z realizacji przysługujących mu własnych uprawnień ochronnych. Zgoda jednak nie zawęża zakresu prawa do integralności albowiem jest ODWOŁYWALNA.

W przypadku braku uzyskania zgody twórcy na wprowadzanie zmian w utworze należy kierować treścią art. 49 ust. 2 ustawy prawo autorskie i prawa pokrewne, który brzmi: „następca prawny, choćby nabył całość autorskich praw majątkowych, nie może, bez zgody twórcy, czynić zmian w utworze, chyba że są one spowodowane oczywistą koniecznością, a twórca nie miałby słusznej podstawy im się sprzeciwić; dotyczy to odpowiednio utworów, których czas ochrony autorskich praw majątkowych upłynął”. Jest to regulacja prawna, która pozwala właścicielom, między innymi nieruchomości, prowadzić odpowiednie prace remontowe, bez konieczności pozyskiwania za każdym razem zgody twórcy na wprowadzanie takich zmian. Najistotniejszym jest zwrócenie uwagi na interpretacje dwóch przesłanek zastosowania tego przepisu: zmiany spowodowane oczywistą koniecznością oraz brak słusznej podstawy sprzeciwu twórcy. Po analizie orzecznictwa i doktryny w zakresie interpretacji obu tych przesłanek należy wskazać iż:

1. Dozwolona jest każda zmiana nietwórczego elementu budynku (są to wszelkiego rodzaju instalacje, elementy konstrukcyjne, a więc wszystkie elementy utworu, które nie podlegają przepisom prawa autorskiego)
2. Za uprawnioną uznana jest ingerencja w utwór architektoniczny:
3. podyktowana koniecznością zmian wynikającą z przepisów prawa,
4. względami celowościowymi zmian, które mają zapewnić zwiększenie bezpieczeństwa użytkowników budowli,
5. mająca umożliwić osiągnięcie celu zawartej z twórcą umowy, która przewidywała użytkowy charakter dzieła,
6. uwzględniająca ekonomiczny interes właściciela budowli lub inwestora,
7. mająca dostosować budynek do usprawiedliwionych potrzeb właściciela, takich jak np. ułatwienie dostępu do całej przestrzeni użytkowej budynku osobom starszym
8. Wszelkie ingerencje w budowle podyktowane jedynie pobudkami estetycznymi nie powinny zyskać akceptacji sądów rozstrzygających spory między właścicielem a architektem (twórcą projektu architektonicznego) – bez wątpienia należy uznać, iż jeżeli właściciel budynku mogąc wprowadzić zmiany w budowli bez naruszenia walorów estetycznych i twórczych utworu, powinien to uczynić z poszanowaniem prawa twórcy do integralności jego utworu architektonicznego

Warto zaznaczyć, iż nie każdy budynek będzie „utworem” w rozumieniu art. 1 pr. aut. Wynika to z faktu, iż nie każdemu projektowi towarzyszy zamysł twórczy. Dotyczy to przede wszystkim budowli wznoszonych na podstawie schematycznych projektów, które są „powszechne” w danej okolicy oraz nie przejawiają w zasadzie żadnych indywidualnych walorów estetycznych. Budowle takie nie będą korzystały z ochrony prawno-autorskiej, a co za tym idzie w przypadku zmiany takich budowli nie będzie miał do nich zastosowania art. 49 ust. 2 pr. aut. (np. sklepy typu Biedronka). W ewentualnym procesie opartym na treści art. 49 ust. 2 pr. aut., należy przyjąć, że: (1) twórca powinien wykazać, iż budowla została zmieniona, a co więcej zmiany te naruszyły jego prawo do integralności utworu tj. naruszyły jego więź z utworem, a (2) właściciel budowli powinien wykazać z kolei, iż mimo braku zgody twórcy utworu, zmiany, które wprowadził były oczywiście konieczne, a nadto twórca nie ma słusznej podstawy się im sprzeciwić. Jeżeli właściciel budowli udowodni, iż wprowadzona zmiana była konieczna to powstaje swego rodzaju domniemanie, iż twórca nie miał słusznej podstawy tej zmianie się sprzeciwić.

Niniejsze zalecenia należy podsumować fragmentem uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie, którego słowa są jednocześnie ogólną zasadą, którą należy się kierować przy wprowadzaniu zmian w budynku: „na gruncie prawa autorskiego ochronie podlegają tylko estetyczne, a nie funkcjonalne elementy w strukturze utworu architektonicznego”. W razie wątpliwości odnośnie konkretnych elementów budynku, bądź też wprowadzania konkretnych zmian zaleca się każdorazowo analizować, każdy z tych przypadków osobno, ponieważ na gruncie prawa autorskiego niezwykle rzadko można wyprowadzić regułę, która będzie dotyczyć wszelkich zmian wprowadzanych w budynku.

Wiktoria Forystek

wi***************@fo******.pl