Strona Główna / Wolność osobista czy interes publiczny?

Wolność osobista czy interes publiczny?

W dniu 30 stycznia 2019r. Sąd Najwyższy w składzie SSN Jacek Gudowski (przewodniczący, sprawozdawca), SSN Wojciech Katner i SSN Grzegorz Misiurek sygn. akt III CZP 75/18 w sprawie do sygn. akt III CZP 75/18 z wniosku Dyrektora Zakładu Karnego w Chełmie przy uczestnictwie A.P. i Prokuratora Okręgowego w Krakowie o uznanie osoby za stwarzającej zagrożenie, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przedstawionego postanowieniem z dnia 13 lipca 2018r. przez Sąd Apelacyjny w Krakowie w Krakowie Wydział I Cywilny w sprawie I ACa 63/18 – podjął uchwałę zgodnie z której treścią:

„W postępowaniu toczącym się na podstawie ustawy z dnia 22 listopada 2013r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób (DZ.U. z 2014r., poz.24 ze zm.) mają odpowiednie zastosowanie przepisy kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu zabezpieczającym, niedopuszczalne jest jednak udzielenie zabezpieczenia przez umieszczenie  osoby, której postępowanie dotyczy w Krajowym Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym”.

 Sąd Najwyższy w uzasadnieniu w/w uchwały już na wstępie podkreślił „fundamentalne znaczenie” wolności człowieka podając, że „żaden przypadek ingerencji państwa w wolność osobistą nie może być wyłączony spod kontroli sądu, sprawowanej z zachowaniem wszystkim jej standardów” a „wolność człowieka stanowi jeden z fundamentów liberalnego ustroju politycznego, opartego na porządku konstytucyjnym hołdującym wolności jako wartości nadrzędnej, skoncentrowanej na prawach człowieka, jego godności, aktywności i z tego względu „wolność podlega podwyższonej ochronie prawnej gwarantowanej zarówno na obszarze konstytucyjnym jak i ustaw wyższych”.  Sąd zwrócił uwagę (wydając w/w uchwałę ponad miesiąc czasu po zakończeniu postępowania przez Sąd Apelacyjny), że Sąd II instancji „nie znalazł podstaw do umorzenia postępowania zabezpieczającego oraz „cofnięcia” zagadnienia prawnego – przedstawiając sprawę Sądowi Najwyższemu.  Sąd podał, że „najbardziej drastycznym i najdotkliwszym przejawem naruszenia wolności człowieka przez państwo jest pozbawienie go wolności osobistej w jakiejkolwiek formie”. Sąd przytoczył istotną w niniejszej sprawie naczelną zasadę nullum amissione libertatis sine lege, scilicet sine lege stricta (nie można nikogo pozbawić wolności bez ustawy, bez określenia zasad i trybu). Sąd zwrócił uwagę na konieczność „precyzji, jasności i poprawności danej regulacji” oraz „ścisłego i precyzyjnego określenia kompetencji i działań organów państwa”. Sąd kategorycznie stwierdził, że „naruszeniem przedstawionych wymagań konstytucyjnych jest np. sformułowanie przepisu w sposób tak niejasny i nieprecyzyjny, że powoduje to niepewność adresatów (…) a stworzenie zbyt szerokich ram dla organów zmusza je do przejęcia funkcji prawodawcy” – i w odniesieniu do niniejszej sprawy podał, że wymagań tych nie spełniają „w najmniejszym stopniu przepisy art. 755 par. 1 i 2 1 w związku z art.  730 k.p.c. w związku z art. 2 ust, 3 u.p.z.p. w związku z art. 506 i 13 par. 2 k.p.c”. Sąd przedstawił analizę przepisów wskazującą, że stosowanie art. 755 k.p.c. w sprawach unormowanych w w/w ustawie „jest możliwe tylko w drodze wielostopniowe odesłania do odpowiedniego stosowania prawa”.

Sąd wyraźnie stwierdził, że „nakazy i zakazy wydawane w postępowaniu cywilnym, w ramach postępowania zabezpieczającego nie mogą ingerować w wolność osobistą, wyraźnie deklarowaną przez Konstytucję i gwarantowaną jej postanowieniami”.        

 Sąd w zakończeniu stanowczo wskazał zalecenia dla ustawodawcy, który „powinien wypełnić istniejącą lukę jasnymi, precyzyjnymi przepisami niebudzącymi żadnych wątpliwości konstytucyjnych, aksjologicznych ani interpretacyjnych, uwzględniających wskazania niniejszej uchwały oraz wynikające z orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego a doraźnie niewyłączone jest stosowanie art. 23 i nast. ustawy z dnia 19 sierpnia 1994r. o ochronie zdrowia psychicznego”.

Wcześniej przed Sądem Okręgowym w Krakowie XI Wydział Cywilny – Rodzinny jako Sądem I instancji toczyła się w/w sprawa, w której w dniu 18 kwietnia 2018r. wydano postanowienie, na podstawie którego „udzielono zabezpieczenia poprzez orzeczenie o umieszczeniu uczestnika A.P. w w/w Ośrodku od momentu zakończenia odbywania przez niego kary pozbawienia wolności do czasu prawomocnego zakończenia postępowania”. Nie bez znaczenia dla treści w/w postanowienia były następujące fakty: wniosek Dyrektora ZK w Chełmie inicjujący postępowanie był złożony 22 września 2017r. , w dniu 20 maja 2018r. (miesiąc przed wydaniem w/w postanowienia) przypadał wobec w/w uczestnika (skazanego) koniec kary pozbawienia wolności a postępowanie w/w przedmiocie nie było jeszcze prawomocnie zakończone m.in. z uwagi na zmianę właściwości Sądów i konieczność sporządzenia pisemnej a potem uzupełniającej ustnej opinii biegłych sądowych z zakresu: psychiatrii, psychologii i seksuologii.

Uczestnik A.P. był reprezentowany przez pełnomocnika z urzędu – i to ona najpierw na rozprawie wnosiła o oddalenie wniosku wnioskodawcy o udzielenie w/w zabezpieczenia na czas trwania postępowania powołując się m.in. na brak zgody uczestnika na umieszczenie go w w/w Ośrodku – a następnie wobec wydania w/w postanowienia złożyła zażalenie, w którym m.in. zarzucając sprzeczność wydanego orzeczenia z przepisami w/w ustawy i k.p.c. dotyczącymi zabezpieczenia – wniosła o zmianę zaskarżonego postanowienia poprzez oddalenie wniosku wnioskodawcy lub jego uchylenie i rozpoznanie ponownie przez Sąd I instancji.

Również z dnia 18 kwietnia 2018r. pochodzi również postanowienie Sądu tzw. kończące postępowanie w sprawie – w którym Sąd m.in. „uznał uczestnika A.P. za osobę stwarzającą zagrożenie w rozumieniu art. 1 w/w ustawy i orzekł o jego umieszczeniu w w/w Ośrodku. Również w tym przypadku pełnomocnika uczestnika A.P. złożyła apelację od w/w orzeczenia.

Sąd Apelacyjny w Krakowie w dniu 13 lipca 2018r. wydał – „na skutek zażalenia uczestnika A.P. (tj. jego pełnomocnika z urzędu) w/w postanowienie o przedstawieniu Sądowi Najwyższemu następujących zagadnień prawnych:

„1/ Czy na podstawie odesłania zwartego w art. 2 ust. 3 w/w ustawy dopuszczalne jest odpowiednie stosowanie w postępowaniu w nin postępowaniu (…) przepisów k.p.c. o postępowaniu zabezpieczającym?

2/ Czy na podstawie odpowiednio stosowanych art. 755 par. 1 w związku z art. 730 k.p.c. Sąd rozpoznający sprawę w nin postępowaniu (…) może udzielić wnioskodawcy zabezpieczenia polegającego na zastosowaniu środka w postaci umieszczenia osoby, której wniosek dotyczy, w (w/w) Ośrodku – na czas od momentu zakończenia odbywania przez tą osobę kary pozbawienia wolności do momentu prawomocnego zakończenia postępowania o uznanie tej osoby za stwarzającą zagrożenie?”.

Sąd w uzasadnieniu podniósł, że zgodnie z treścią art. 2 ust.3 oraz 9 w/w ustawy do przedmiotowego postępowania znajdują zastosowanie także przepisy k.p.c. o postępowaniu nieprocesowym – jednakże brak jest wyraźnego odesłania do zawartych w k.p.c. przepisów regulujących postępowanie zabezpieczające. Sąd wskazał dalej, że art. 730 k.p.c. przewiduje możliwość udzielenia zabezpieczenia w każdej sprawie cywilnej podlegającej rozpoznaniu przez sąd lub sąd polubowny – jednakże niniejsza sprawa prowadzona na podstawie przepisów w/w ustawy z dnia 22 listopada 2013r. – nie jest sprawą cywilną w znaczeniu materialno-prawnym. Sąd podał dalej, że analizując treść w/w ustawy „ochronie podlega ogólnie rozumiane bezpieczeństwo publiczne natomiast nie jest tutaj przedmiotem ochrony interes indywidualnej osoby (…)”. Sąd kontynuując uzasadnienie podał, że „potrzeba realizacji celu (przedmiotowego) postępowania jakim jest zapobieżenie popełnieniu przez tę osobę następnych czynów zabronionych – może przemawiać na zastosowaniem sposobów zabezpieczenia o treści stosownej do przedmiotu postępowania w szczególności może przemawiać za zastosowaniem jako środka zabezpieczenia umieszczenia uczestnika w/w Ośrodku jak to nastąpiło w niniejszej sprawie. Zastosowanie takiego sposobu zabezpieczenia niewątpliwie w bardzo wysokim stopniu zabezpieczy przed popełnieniem przez uczestnika kolejnego przestępstwa a nawet wydaje się , że jest to jedyny adekwatny środek (…) – jednakże umieszczenie w (w/w) Ośrodku bardzo głęboko ingeruje w chronioną art. 41 Konstytucji wolność osobistą osoby, wobec której ten środek zastosowano. Osoba nie może go samowolnie opuścić ani oddalić się, pozostaje pod stałym nadzorem, z użyciem urządzeń monitorujących połączonych z utrwalaniem obrazu u dźwięku, podlega postępowaniu terapeutycznemu, podlega ograniczeniom co do  posiadania przedmiotów czy kontaktu z innymi osobami  oraz może podlegać przymusowi bezpośredniemu (…) i ograniczenia te są co najmniej porównywalne z ograniczeniami wynikającymi z zastosowania tymczasowego aresztowania czy kary pozbawienia wolności ” a treść art. 41 Konstytucji wymaga aby pozbawienie lub ograniczenie wolności następowało tylko na zasadach i w trybie określonym w ustawie.

Sąd Apelacyjny w Krakowie Wydział I Cywilny, pomimo wydania w/w postanowienia i braku rozpoznania go jeszcze przez Sąd Najwyższy – wyznaczył na dzień 10 grudnia 2018r. rozprawę i wydał na niej postanowienie tzw. kończące postępowanie w sprawie – m.in. oddalając apelację pełnomocnika z urzędu uczestnika A.P.

Znamienne jest, iż na etapie postępowania przed Sądem Najwyższym do sprawy przystąpił Rzecznik Praw Obywatelskich Adam Bodnar – który złożył obszerne pismo z dnia 29 listopada 2018r., w którym już na wstępie podał, iż „ art. 2 ust. 3 ustawy (…) stanowi podstawę odpowiedniego stosowania w postępowaniu o uznanie osoby za stwarzającą zagrożenie prowadzonym w trybie art. 9 i nast. tejże ustawy przepisów k.p.c. o postępowaniu zabezpieczającym – o ile postanowienie sądu w przedmiocie zabezpieczenia nie prowadzi do pozbawienia lub ograniczenia wolności osobistej uczestnika postępowania”. 

Rzecznik w uzasadnieniu swoje pisma powołał się na treść wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie do sygn.akt K 6/14 zgodnie z którym „środek izolacyjny przewidziany przez ustawę z dnia 22 listopada 2013r. stanowi pozbawienie wolności osobistej. Również Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 10 stycznia 2017r. do sygn. akt V CSK 483/15, publ. LEX nr 2237428 określił umieszczenie uczestnika postępowania w Krajowym Ośrodku „faktycznym pozbawieniem wolności”. Rzecznik na kolejnych stronach swojego pisma podaje, że wniosek w nin sprawie jest rozpoznawany przez sąd cywilny w postępowaniu nieprocesowym – a postępowanie zabezpieczające ma „charakter uboczny, pomocniczy” i „nie ma charakteru samoistnego”. Rzecznik dalej podaje zgadzając się z Sądem Apelacyjnym, że to „nie interes prawny wnioskodawcy jest tłem sprawy sądowej oraz samego wniosku o zabezpieczenie ale ogólnie rozumiane bezpieczeństwo publiczne” dodając, że „z ustawy nie wynika nawet aby jej celem był indywidualny, leczniczy interes uczestnika – proces terapeutyczny jest tu wyłącznie środkiem do osiągnięcia publicznoprawnego celu ustawy”. Rzecznik ponowił tezę Sądu Apelacyjnego o tzw. „nieprzystawalności” przedmiotu postępowania do przepisów regulujących postępowanie zabezpieczające – twierdząc, że jest to sytuacja wyjątkowa w polskim systemie prawnym podkreślając dalej, iż w tym „specyficznym” postępowaniu „rozstrzyga się o wolności osobistej człowieka” chronionej przez nakaz z art.41 Konstytucji RP „skierowany do ustawodawcy dopuszczającego w danej regulacji pozbawienie lub ograniczenie wolności osobistej, zamieszczania w ustawie wszystkich materialno – prawnych i proceduralnych przesłanek określających bezpośrednio ingerencję w wolność osobistą”. Dla Rzecznika treść art. 730 1 k.p.c. okazuje się „nieadekwatny do sytuacji a tryb orzekania w przedmiocie zabezpieczenia jako stosowany tutaj do ograniczenia lub pozbawienia wolności okazuje się trybem niepełnym skutkującym pozbawieniem wolności bez żadnej podstawy prawnej”. Rzecznik podkreślił, że wykładnia funkcjonalna art. 730 1 k.p.c. i przepisów przedmiotowej ustawy – „nie zastąpi niezbędnej precyzji ustawowych ram ograniczenia wolności osobistej” – tak więc przepisy dot. zabezpieczenia można stosować w nin postępowaniu ale „nie mogą stanowić podstawy ograniczenia lub pozbawienia wolności osobistej człowieka”. Rzecznik zwrócił też uwagę na treść art. 755 k.p.c. jako „normy zbyt ogólnej gdy stosować ją do ograniczenia wolności osobistej jednostki”.

Anna Bojdecka, adwokat

an***********@fo******.pl