W związku z ogłoszoną przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) pandemią koronawirusa wywiązywanie się z ciążących na podmiotach gospodarczych zobowiązań umownych uległo znacznemu utrudnieniu. Instytucją, na którą w tej sytuacji warto zwrócić uwagę, jest uregulowana w kodeksie cywilnym klauzula nadzwyczajnej zmiany stosunków (art. 3571 tzw. klauzula rebus sic stantibus). Pozwala ona na uwzględnienie okoliczności, które pojawiły się już po postaniu stosunku prawnego, a które mają na niego wpływ poprzez zwrócenie się do sądu z powództwem o zmodyfikowanie treści wiążącego nas stosunku prawnego.
W efekcie Sąd będzie mógł oznaczyć inny – nowy – sposób wykonania zobowiązania, zmienić wysokości świadczenia lub nawet rozwiązać umowę. Co ważne, sąd uczyni to po rozważeniu interesów obu stron oraz zgodnie z zasadami współżycia społecznego.
Stosowanie klauzuli rebus sic stantibus uzależnione jest od spełnienia czterech przesłanek:
1. Umowa jako źródło zobowiązania: Klauzula rebus sic stantibus ma zastosowanie do wszelkich rodzajów umów. Inną natomiast kwestią jest, że co do niektórych umów, ze względu na ich istotę i przedmiot, wskazana klauzula w praktyce znajdzie zastosowanie sporadycznie. Zasadniczo jednak art. 3571 odnosi się do wszystkich umów, zarówno nazwanych, jak i nienazwanych, bez względu na to, czy są wzajemne, czy jednostronne, odpłatne lub nieodpłatne. Nie ma też znaczenia, kto wnosi o zastosowanie klauzuli.
2. Nadzwyczajna zmiana stosunków – rozumie się najogólniej taki stan rzeczy, który zdarza się bardzo rzadko, jest niebywały i niezwykły. Spośród takich stanów można przykładowo wskazać różnego rodzaju klęski żywiołowe, epidemie lub operacje wojenne.
3. Nadmierna trudność świadczenia lub zagrożenie rażącą stratą czego strony nie przewidziały – o nadmiernej trudności można mówić, tylko jeżeli spełnienie świadczenia jest w ogóle możliwe, gdyż w przeciwnym razie wejdą w grę przepisy dotyczące niemożliwości świadczenia. Charakter wspomnianych trudności należy rozumieć szeroko, może to być np. brak niezbędnych składników, urządzeń lub maszyn z uwagi na zaprzestanie ich produkcji. Jeżeli strony nie przewidywały nadzwyczajnej zmiany stosunków, to nie obejmowały swoją świadomością także następstw tej zmiany. Do zastosowania art. 3571 wystarczające jest jednak, ale zarazem konieczne, aby strony nie brały pod uwagę wpływu wspomnianej zmiany na ich zobowiązanie. Do zastosowania komentowanego przepisu niezbędne jest wykazanie, że strony w chwili zawarcia umowy nie przewidywały ustawowo określonych następstw nadzwyczajnej zmiany stosunków.
4. Związek przyczynowy między przesłanką 2 i 3 – na gruncie komentowanego przepisu związek ten wyraża się w konieczności istnienia nadzwyczajnej zmiany stosunku jako warunku koniecznego nadmiernego utrudnienia lub groźby rażącej straty. Istotną rolę w zakresie klauzuli rebus sic stantibus ma kryterium nieprzewidywalności, która dotyczy nieprzewidywalności wpływu nadzwyczajnej zmiany okoliczności na stosunek prawny łączący strony . Żeby skonkretyzować pojęcie nieprzewidywalności, konieczne jest określenie odpowiedniej staranności, której można wymagać od stron zobowiązania w danych okolicznościach.
Veronika Huplik
ve*************@fo******.pl